Zazalar, yoğun olarak Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde varlığını devam ettiren ve İranî diller grubuna ait bir dil olan Zazaca’yı konuşan, 4-5 milyon nüfusa sahip etnik topluluktur. Nüfus yoğunluğu olarak üçüncü sırada olmalarıyla Türk toplumunda önemli bir yer tutmaktadırlar. Bu makalede Zazalar kimdir, Zaza ne demek kısaca açıklanarak Zazalar hakkında detaylı bilgi verilecektir:
Zaza Ne Demek
Türk Dil Kurumu (TDK), farklı yörelerde zaza kelimesinin şu anlamlara geldiğini bildirmektedir:
- Ardanuç / Artvin yöresinde yabani, kaba, ilkel
- Nizip / Gaziantep yöresinde kekeme
- Kütahya’da argo olarak pezevenk
- Çorum merkezde kaba konuşan anlamları için kullanılır.
- Ayrıca Çorumlu Mecitözü ilçesinde de dilsiz anlamında kullanılmaktadır. Görüldüğü gibi kelime ülkemizde her yörede farklı anlamlara gelebilmiştir. Bu manalarla kastedilen Doğu ve Güneydoğu yörelerimizdeki bu topluluğa hakaret etmek değil, sadece sesleri aynı, manaları farklı kelimeler olmasından dolayıdır.
Zaza Nedir
Zazalar etnik bir ırk olup bazıları tarafından Türk, bazıları tarafından Kürt olarak adlandırılır. Bazı eski kaynaklarda Zaza’lara Dümbeli denildiği gibi, dillerine bakılarak «Gûran» da denilmektedir. Gûran ise Gûrî’nin çoğaltılmış şekli olup aldığı «an» eki yardımıyla bu şekli almıştır.
Araştırmacılar bu bilgilere dayanarak Zazaların Türk kökenli olduklarını söylemişlerdir. Bunlardan meşhur tarihçi İbni Haldun, Gurilerin Türklüğünün kesin olduğunu söylemiştir. M. Şerif Fırat’ın «Doğu İlleri ve Varto Tarihi» isimli eserinde Zazaların Türk olduğuna dair deliller verilmiştir. Zazalar, yaşadıkları bölgelerde aşiret sistemini sürdürmektedir. Örneğin Siverek’te yaşayan ZazaIar, beş aşirettir: Karanlı, Bucak, Kırvar, Hasaran ve Bapviran Boyları.
Zazaca Nedir
Zazaca, ülkemizde yukarı Fırat ve Dicle havzasında yaşayan Zazaların (yaklaşık 4-6 milyon kişi) konuştuğu dildir. Türkçe ve Kürtçeden sonra toplumda konuşulan üçüncü dil zazacadır. Ancak bazı araştırmacılar Zazaca ve benzeri etnik dilleri ölüm döşeğindeki hastalara benzetmiş, yani korunmamaları ve genç nesil tarafından kullanılmamaları sebebiyle yok olduklarını söylemişlerdir. Zazacanın en yoğun konuşulduğu bölgeler Tunceli’nin Dersim ilçesi, Bingöl, Elazığ, Erzincan ve Diyarbakır’dır.
Bunlar kadar yaygın değilse de Sivas’ın doğusunda bulunan Koçgiri ve Kangal, Divriği, İmranlı, Zara, Ulaş, Hafik’te, Muş’un Varto’sunda, Siirt’in Baykan ilçesinde, Erzurum’un Hınıs, Tekman, Aşkale ve Çat’ında, Tokat’ın Almus’unda, Malatya’nın Pötürge ve Arapkir’inde, Gümüşhane’nin Kelkit ve Şiran’ında, Adıyaman’ın Gerger ilçesinde, Urfa’nın Siverek ilçesinde, Ardahan’ın Göle ilçesinde, Bitlis’in Mutki ilçesinde, Kayseri’nin Aksaray ve Sarız ilçelerinde, Kars’ın Selim ilçesinde de konuşulmaktadır.
Almanya’da Zaza dili üzerine çalışmalar yapan bir enstitü kurulmuştur. Ülkemizde senelerdir ekranlarda olan Kurtlar Vadisi isimli dizideki Zaza karakterine bu dil kullandırılarak bir parça bu dilin tanınmasına katkı sağlanmıştır. Günümüzde kültürü gelecek nesillere aktarmada medyanın kitaplardan daha fazla etkisi olduğu kaçınılmaz bir gerçektir. Ancak karakterin çizdiği profil için aynı olumlu yorumları yapmak mümkün değildir.
Zazaların Tarihi
Zazalarla ilgili ilk tarihi bilgilere Pers kralı Dara’nın Behistun (Bisutun) adlı Farsça yazıtlarında (M.Ö. 5. yüzyıl/ 520) rastlanmaktadır. Yazıtlarda yukarı Fırat havzası için Zāzāna tabiri kullanılmıştır. Bir diğer kaynak ise ‘Kureyş Şeceresi’ denilen Hicri 730 yılından günümüze ulaşan deri dokümandır. Bu dokümanda birkaç Zaza aşiretinin adı zikredilmektedir.
Zazaların Ermeni kaynaklarında geçen ismi ise Dlmik’tir. Kendilerini kürt olarak tanımlayan Zazalar kürt komşuları için Kurmanc ve Kırdasi isimlerini kullanırlar. Zazaların yaşadığı bölge konumu itibarıyla yüzyıllardır savaşlara tanık olmuş bir bölgedir. Bu nedenle bölgeden yapılan göçler günümüze kadar sürmüş, bu da Zazaların kendi kültürlerini büyük ölçüde yitirmesine neden olmuştur.
Zazaların Dini Nedir
Zazaların dinî inançları, yaşadıkları bölgelere göre farklılık göstermektedir. Örneğin memleketi Dersim, Koçgiri, Erzincan, Kuzey Bingöl, Tekman, Hınıs, Varto, Çat, Sarız, Selim, Göle ve Selim olan Zazalar Alevilik inancına bağlıdır. Bunların dışında kalan yerlerde yaşayan Zazalar ise çoğunlukla Sünni’dir.
Sünni olan Bingöl merkez, Elazığ, Genç, Hani, Solhan, Lice, Kulp, Ergani, Eğil, Silvan, Baykan, Dicle, Hazro ve Mutki gibi merkez yerleşim alanlarındaki Zazalar Sünniliğin Şafiilik koluna mensuptur. Hanefi olan Zazalar ise çok az olup Siverek, Çermik, Çüngüş, Gerger, Aksaray ve Maden Hanefi Zazaların yerleşim yeridir.
Dersim’de anadilleri Zazaca olan Ermeniler, Gerger’de Zazaca konuştukları bilinen Süryani köyler de vardır. Etnolog Peter Alford Andrews Türkiye’de Etnik Gruplar ismini verdiği çalışmasında Zazaları Kürtlerden ayrı bir etnik grup olarak tanımlamaktadır.
Ayrıca ülkemizde de Zazaların bağımsız bir etnik grup olarak değerlendirildiği çalışmalar vardır. Bunların bazısı doktora tezi, bazısı ise bilimsel makaleler olup şunlardır:
- Kahraman Gündüzkanat (1997),
- Kazım Aktaş (1999),
- Selahattin Tahta (2002),
- Hülya Taşçı (2006),
- Gülsün Fırat (2010).
Birçok tarihî kaynakta ise Zazalar Kürt olarak tanımlanmakta, nadir bazı kaynaklarda Türk oldukları iddia edilmektedir. Ayrıca onları inançlarına göre Alevi Zazalar ve Sünni Zazalar olarak iki gruba ayırmaktadır. Zazalar kendilerini çoğunlukla etnik veya dini kökenleriyle tanımlamaktadırlar. Örneğin Koçgiri’dekiler kendilerini Zaza, dillerini Zazaki diye tanımlarlar.
Özellikle siyasî gelişmelerin etkisinde kalan genç kesim kendilerini Zaza, Kürt, Türk, Alevi gibi farklı isimlerle tanımlayabilmektedir. Dersim ve Erzincan’da Tırk kelimesiyle Sünni Türkler, bazen de bütün Sünniler kastedilir.
Bu makalemizde Zaza nedir ele alınmış ve Zazaların tarihî ve dini yapısı konusunda bilgi verilmiştir. Uzun yıllardır Türkiye’nin farklı büyük şehirlerine göç eden Zazalar olduğu gibi, başta Almanya olmak üzere Hollanda, Fransa, Avusturya, İsveç ve İsviçre gibi Avrupa ülkelerine yerleşen pekçok Zaza vardır.
