Türk Dili’nin ilk sözlüğü olarak bilinen Divanû Lügati’t Türk adlı eserin yazarı Kaşgarlı Mahmut, 11. yüzyıl bilgin ve dilbilimcilerindendir. Eserleri, tüm dünya tarafından tanınan Kaşgarlı Mahmut’un, günümüzde hala korunan Divanû Lügati’t Türk eseri, tanınmasına en çok vesile olan eseridir. Kaşgarlı Mahmut kimdir, hangi yüzyılda yaşamıştır ve eserleri nelerdir? hakkında merak edilenler için, aşağıdaki yazımızı okuyunuz.
Kaşgarlı Mahmut Kimdir
Halk arasında, Kaşgarlı Mahmut kimdir diye bir soru sorsak, çoğu kişi Divanû Lügati’t Türk’ün yazarıdır der. Evet, Kaşgarlı Mahmut denildiğinde akla gelen ilk yapıt, özellikleri ile anlam ve önemi açısından Divanû Lügati’t Türk’tür. Çünkü bu eser, Kaşgarlı Mahmut tarafından, Araplara Tükçeyi öğretmek amacıyla yazılmış bir eserdir. Karahanlı Türkçesi kullanılarak yazılan eser, dünya genelinde Türk Dilbilimi hakkında yapılan tüm araştırmalara kaynak olmuş bir eserdir. Eser, Kaşgarlı Mahmut tarafından detaylı bir keşif sonrası yazılmıştır.
Yazar öncelikle, o dönemde Türklerin yaşadığı her yeri karış karış gezmiş, onların yaşam tarzı ile örf ve adetleri hakkında bilgiler edinmiştir. Türklerin yaşayışı incelenerek, Türk dili ve gelenekleriyle ilgili bilgilerin en ince ayrıntısına kadar yer aldığı eser, birçok araştırmada kullanılmış olup, Türk diline olumlu yönde büyük katkılar sağlamıştır.
Kaşgarlı Mahmut, 11.yüzyılda sözlük yazma ve düzenleme işleriyle uğraşan bir dilbimci olarak tanınmıştır. Bu kadar tanınmasına vesile olan şey ise, Türk dili hakkında yaptığı araştırma ve çalışmalardır. Gerçek adı Mahmud Bin Hüseyin Bin Muhammed El Kaşgari olmakla birlikte, Karahanlılar döneminin ilk Türk bilgini ve Divanû Lügati’t Türk’ün yazarı olması, Kaşgarlı Mahmut adıyla anılmasını sağlamıştır.
Kaşgarlı Mahmut’un Yaşamı
Doğum tarihi kesin bilgi olmasa da tarihi kaynaklarda 1008 Kaşgar doğumlu olarak bahsedilen dilbilimci, Karahanlı soyundandır. Karahanlı soyundan Muhammed Bin Hüseyin ile Bibi Rabiy’a Al Basrî’nin çocukları olarak dünyaya gelmiştir. Ailesi önceleri Barsgan şehrinde yaşarken, sonrasında o dönemin önemli kültür merkezlerinden birisi olan Kaşgar’a yerleşmiş. O sıralarda ülkede yaşanan taht kavgaları sebebiyle şehzadelerle birlikte babası zehirlenerek öldürülmüş, Kaşgarlı Mahmut da canını kurtarmak için kaçmak zorunda kalmıştır. Hilelerle tahta geçen İbrahim Han, Kaşgarlı Mahmut’un peşini bir türlü bırakmayarak her fırsatta onu öldürmeye çalışmıştır. Bu nedenle, sürekli yer değiştirerek, her bölgede farklı bir takma adla yaşamak zorunda kalan dilbilimci, Kaşgarlı Mahmut adıyla tanınmıştır.
Kaşgarlı Mahmut, sağlam eğitim alan, asil, bilgili, Arapça ve Farça dillerini bilen, Türk bilimi hakkında da geniş araştırmalar yapmış bir kişiliktir. Türklerin ilk ansiklopedisi ve sözlüğü olarak bilinen eserini ortaya koymak için, 20 yıla yakın bir süresini, Orta Asya, Bağdat gibi Türklerin yaşadığı şehirleri gezmekle geçirmiştir. Türklerin kültürünü yerinde inceleyerek yaptığı araştırmalar sonucu elde ettiği bilgileri, önemli bir kültür merkezi olarak gördüğü Bağdat’a yerleşerek derleyip kaleme dökmüştür.
Divan’u Lügati’t Türk adlı eserini yazdıktan sonra, dünya genelinde tanınan ve önemli dilbilimcilerden birisi olarak kabul edilen Kaşgarlı Mahmut, çeşitli konularda kendisine danışılan, hatta medreselerde çeşitli konularda eğitim veren bir bilgin olarak kabul edilmiştir.
Eserlerini, Türk şehirlerinin her karış toprağını gezerek yazan ve Tükçe’yi resmi dil kabul eden Kaşgarlı Mahmut’a, Karahanlı Devleti her konuda destek sağlamıştır. Sadece dilbilimci değil, ilk Türk haritacısı olarak da bilinen Kaşgarlı Mahmut, etnograf ve filolog kimlikleriyle, asil ve bilgili kişiliğini ortaya koymuştur.
Kaşgarlı Mahmut’un Eserleri
En önemli eseri, Türkçe’nin Arapça ve Farsça karşısında üstün bir dil olduğunu anlattığı Divanû Lügati’t Türk’tür. Bu eser, günümüzde hala muhafaza altınadır. Onun haricinde, Kîtabı Cevâhir el-Nahvi fî Lügati’t Türk adlı bir eseri daha vardır. Kaşgarlı Mahmut bu eserinde de, Türk topluluklarının yaşayışları, Türk şehirlerinin adları, grameri ve gelenek göreneklerini ayrıntılı şekilde anlatmıştır. Ancak ikinci eseri bulunamamıştır.
Kaşgarlı Mahmut’un Ölümü
Kaşgarlı Mahmut, yaptığı gezi ve araştırmalar sonucunda eserlerini yazdıktan sonra, ülkenin önde gelen bilginlerinden birisi olarak tanınmaya başlamıştır. Eserleriyle, dünyaya nam saldığı 1080 yılında, eğitim ve kültür hayatının temellerinin atıldığı Kaşgar’a dönmüştür. Kaşgar’da, önemli bir kişilik olarak karşılanmış, Türk kültürüne olan katkılarını, medreselerde yüzlerce öğrenci yetiştirerek devam ettirmiştir. 1105 yılında hayata gözlerini yuman ünlü dilbilimci, hayatının belirli bir döneminde ders verdiği Mahmudiye Medrese’si yakınlarına gömülmüştür. Ölümünden sonra, ders verdiği öğrenciler tarafından, kendisine duyulan minnetin bir göstergesi olarak mezarı türbeye dönüştürülmüş ve ziyarete açılmıştır. Dört defa restore edilen türbe, Doğu Türkistan’ın Kaşgar şehrinde yer almaktadır. Kaşgarlı Mahmut’un türbesi, asil kişiliğine yakışacak şekilde düzenlenmiştir.
Kaşgarlı Mahmut, islamiyet kabul edildikten sonra Türk milliyetçiliğinin temsilcisi olarak görülmüştür. Türklerin yaşayışı, gelenekleri, görenekleri ve yaşam tarzları hakkında, bizzat Türk şehirlerini gezerek öğrendiği bilgileri, en ince ayrıntısına kadar Divanû Lügati’t eserine yazan Kaşgarlı Mahmut, Türk edebiyatında kendisine unutulmaz bir yer edinmiştir. Eğitim öğretim yaşına geldikten sonra, Sacidiye ve Hamidiye medreselerinde öğrenim görüp, sonrasında kendini Türk dilini incelemeye ve Türkçenin güzelliklerini ortaya çıkararak üstünlüğünü vurgulamaya adamıştır.
Kaşgarlı Mahmut, dünya çapında tanınmasının yanında, yaptığı çalışmalarla bu tanınmayı gerçekten hak eden bir kişiliktir. Aldığı sağlam eğitim, her konuda kendini geliştiren yapısı ve Türkçe’ye verdiği değer sayesinde araştırmacı, dilbilimci, filolog ve haritacı kimliklerinin hepsine aynı anda sahiptir. Türkler hakkında yaptığı araştırmalar ve Türk diline kazandırdıkları sayesinde, her Türk tarafından tanınması gereken birisidir. Zaten eserleri sayesinde sadece Türkler değil, tüm dünya tarafından tanınmaktadır. Türkçe sözlük ve Türkdili deyince akla gelen ilk eser olan Divanû Lügati’t Türk sayesinde, bugünün gençleri bile Kaşgarlı Mahmut’u tanımaktadır.
Divanû Lügati’t Türk
Kaşgarlı Mahmut kimdir denildiğinde, herkesin aklına Divanû Lügati’t Türk gelmektedir. Eserin, içeriği oldukça zengindir. Türk dilinin ilk sözlüğü ve ansiklopedisidir. Türk dilini Araplara öğretmek ve Türkçe’nin diğer dillerden daha üstün bir dil olduğunu vurgulamak amacıyla kaleme alınmıştır. Türklerin yaşayışı, bölge bölge örf ve adetleri ile ilgili bilgiler de, eserde yer alan bilgilerdir. Divanû Lügati’t Türk’te ayrıca, o dönem Türklerin yaşadığını gösteren bir harita da vardır. Eser, Karahanlı döneminde Yusuf Hac Hacib tarafından yazılan ve dönemin bir diğer önemli eseri olan Kutadgu Bilig’le birlikte, günümüze kadar gelmiştir.
Divanû Lügati’t Türk, Kaşgarlı Mahmut’un tanınmasını sağlayan eseridir. Ayrıca, Kaşgarlı Mahmut hakkında bilinenlerin çoğu, eserden alınmıştır. Doğum tarihi ve doğduğu şehir, eserinde kullanıldığı ifadelerden anlaşılmaktadır. Türkçe haricinde, Arapça ve Farsça’yı da iyi bilmektedir. Eserinde, Türkçe kelimelerin karşılıklarını Arapça olarak göstermiştir.
Kaşgarlı Mahmut hakkında bilinen herşey, eserinde kendinden bahsederken verdiği ipuçlarından alınan bilgilerdir. Kaşgar’da doğup büyüse de, aslen Barsganlı olduğu, eserindeki ifadelerden anlaşılmaktadır. Yine 11. yüzyılda ve Karahanlı Devleti döneminde yaşadığı, eserinde kendi hakkında anlattıklarından yola çıkılarak elde edilen bilgilerdir. Eserini, Abbasi halifesine sunarken Kaşgarlı Mahmut, Türklerin yaşadığı yerleri bizzat karış karış gezdiğini ve yaptığı derlemelerle Türkçe’nin üstünlüğünü anlattığını ifade etmiştir.
Divanû Lügati’t Türk eserinden sonra Kaşgarlı Mahmut, başta Türk devleti olmak üzere, dünyanın tüm ülkeleri tarafından tanınmış, Türkçeye önemli katkılar sağlayan dilbilimci olarak tarih sayfalarında yerini almıştır..
